Saturday 11 June 2022

Home >> National >> Social Studies >> The Sixteen Mahajanapadas in the 6th Century B.C.

The Sixteen Mahajanapadas in the 6th Century B.C.

рдорд╣ाрднाрд░рдд рдпुрдж्рдз рдХे рдкрд╢्рдЪाрдд् рднाрд░рдд рдЕрдиेрдХ рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рд╡िрднрдХ्рдд рд╣ो рдЧрдпा। рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдоें рдЖрд░्рдпों рдХा рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рдЖрдзाрд░ рдЬрди рдеा। рдЙрдд्рддрд░ рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдоें рдЬрдирдкрдж рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рд░ाрдЬ्рдп рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рднौрдЧोрд▓िрдХ рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рд╣ोрдиे рд▓рдЧी। рдЫрдаी рд╢рддाрдм्рджी рдИ.рдкू. рдоे рднाрд░рдд рдоें рдЕрдиेрдХ рдЬрдирдкрдж рд╡िрдж्рдпрдоाрди рдеे। рдмौрдж्рдз рдЧ्рд░рди्рдеों рдоें рдРрд╕े рдЕрдиेрдХ рдЬрдирдкрджों рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЙрд╕ рд╕рдордп рднाрд░рдд рдоें рдПрдХ рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рд╕рдд्рддा рдХा рдЕрднाрд╡ рдеा рдФрд░ рджेрд╢ рдоें рд╡िрдХेрди्рдж्рд░ीрдХрд░рдг рдХी рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рд╡िрдж्рдпрдоाрди рдеी। рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рдЬрдирдкрджों рдХो рдоिрд▓ाрдХрд░ рдорд╣ाрдЬрдирдкрджों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ुрдЖ рдФрд░ рдРрд╕े 'рд╕ोрд▓рд╣' рдпा 'рдкोрдб्рд╕' рдорд╣ाрдЬрдирдкрджों рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рд╣рдоे рдмौрдж्рдз рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдЕंрдЧुрдд्рддрд░рдиिрдХाрдп' рдоें рдЗрд╕ рд╕ोрд▓рд╣ рдорд╣ाрдЬрдирдкрджों рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рд╣рдоें рдмौрдж्рдз рд╕ाрд╣िрдд्рдп рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै। 'рдЕंрдЧुрдд्рддрд░рдиिрдХाрдп' рдЗрд╕ рдорд╣ाрдЬрдирдкрджों рдХा рд╡рд░्рдгрди рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै-рдЕंрдЧ, рдордЧाрдзू, рдХाрд╢ी, рдХोрд╢рд▓, рд╡ृрдЬ्рдЬि, рдорд▓्рд▓, рдЪेрджि, рджрд╕, рдкंрдЪाрд▓, рдордд्рд╕्рдп, рд╕ूрд░рд╕ेрди, рдЕрд╕्рдордХ, рдЕрд╡рди्рддि, рдЧрди्рдзाрд░, рдХрдо्рдмोрдЬ, рд╡ृрдЬ्рдЬि, рдорд▓्рд▓, рдЪेрджि, рд╡рдд्рд╕, рдХुрд░ु, рдкंрдЪाрд▓, рдордд्рд╕्рдп, рд╕ूрд░рд╕ेрди, рдЕрд╕्рдордХ, рдЕрд╡рди्рддि, рдЧрди्рдзाрд░, рдХрдо्рдмोрдЬ । рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХो рдорд╣ाрдЬрдирдкрджों рдХा рдпुрдЧ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕ोрд▓рд╣ рдорд╣ाрдЬрдирдкрджों рдХी рдЖрда рдкрдб़ोрд╕ी рдЬोрдб़िрдпाँ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдеी- рдЕंрдЧ-рдордЧрдз, рдХाрд╢ी-рдХोрд╢рд▓, рд╡ृрдЬ्рдЬि-рдорд▓, рдЪेрджि-рд╡рдд्рд╕, рдХुрд░ु-рдкंрдЪाрд▓, рдордд्рд╕्рдп-рд╕ूрд░рд╕ेрди, рдЕрд╕्рдордХ-рдЕрд╡рди्рддि рдФрд░ рдЧाрди्рдзाрд░-рдХрдо्рдмोрдЬ। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд░ाрдЬ्рдп рдЕрдкрдиे рдЖрдкрдоे рд╕्рд╡рддंрдд्рд░ рдеा। рдЗрди рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдкрд░рд╕्рдкрд░ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдЪрд▓ рд░рд╣ा рдеा рдФрд░ рдЙрдирдоें рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдк्рд░рд╡ृрдд्рддि рдХा рдк्рд░ाрджुрд░्рднाрд╡ рд╣ो рд░рд╣ा рдеा। рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд░ाрдЬ्рдп рдЕрдкрдиी рд╢рдХ्рддि рдПрд╡ं рд╕ीрдоा рдХे рд╡िрд╕्рддाрд░ рдоें рд╕ंрд▓рдЧ्рди рдеे рддрдеा рд╡े рдиिрд░्рдмрд▓ рд░ाрдЬ्рдпों рдХो рд╣рдб़рдкрдиे рдХा рдк्рд░рдпाрд╕ рдХрд░ рд░рд╣े рдеे। рд╕рднी рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд░ाрдЬ्рдп рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдоें рдЕрдкрдиा рдПрдХрдЫрдд्рд░ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рд╕्рдеाрдкिрдд рдХрд░рдиे рдХा рд╕्рд╡рдк्рди рджेрдЦ рд░рд╣े рдеे। рд░ाрдЬрддंрдд्рд░ाрдд्рдордХ рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рд╢рдХ्рддि рдмрдв़ рд░рд╣ी рдеी рддрдеा рдЧрдгрддंрдд्рд░ाрдд्рдордХ рд░ाрдЬ्рдпों рдХा рдкрддрди рд╣ो рд░рд╣ा рдеा।


рдЗрд╕ рдпुрдЧ рдХे рд╕ोрд▓рд╣ рдорд╣ाрдЬрди рдкрджों рдХा рд╡िрд╡рд░рдг рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै 1. рдЕंрдЧ (Anga), 2. рдордЧрдз (Magadh), 3. рдХाрд╢ी (Kashi), 4. рдХौрд╢рд▓ (Koshal), 5. рд╡рдЬ्рдЬि (Vajji), 6. рдорд▓्рд▓ (Malla), 7. рдЪेрджि (Chedi), 8. рд╡рдд्рд╕ (Vatsa), 9. рдХुрд░ू (Kuru), 10. рдкांрдЪाрд▓ (Panchal), 11. рдордд्рд╕्рдп (Matsya), 12. рд╢ूрд░рд╕ेрди (Shursen), 13. рдЕрд╕्рдордХ (Asmaka), 14. рдЕрд╡рди्рддी (Awanti), 15. рдХрдо्рдмौрдЬ (Kamboja), 16. рдЧाрди्рдзाрд░ (Gandhara)


рдпे рд╕рднी рд░ाрдЬ्рдп рдмрдб़े-рдмрдб़े рд░ाрдЬ्рдп рдирд╣ीं рдеे, рдмрд▓्рдХि рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рдеे। рдЗрдирдХे рдЖрдкрд╕ рдоें рд╕ंрдШрд░्рд╖ рд╣ोрддा рд░рд╣рддा рдеा। рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХे рдХुрдЫ рднाрдЧ рдХो рдЬीрддрдХрд░ рдЕрдкрдиे рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдоिрд▓ा рд▓ेрддे рдеे। рдзीрд░े-рдзीрд░े рдХрдИ рд░ाрдЬ्рдпों рдХा рдкрддрди рд╣ो рдЧрдпा। рдЗрд╕рдоें рд╕े рдХेрд╡рд▓ рдЪाрд░ рд░ाрдЬ्рдп рд░рд╣ рдЧрдпे, рдЬो рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╣ैं 1. рдЕрд╡рди्рддी, 2. рдХौрд╢рд▓, 3. рд╡рдд्рд╕, 4. рдордЧрдз


(1) рдХोрд╢рд▓ рд░ाрдЬ्рдп : рдХोрд╢рд▓ рдПрдХ рдЕрдд्рдпंрдд рд╣ी рдк्рд░ाрдЪीрди рд░ाрдЬ्рдп рдеा рдЬрд╣ाँ рджрд╢рд░рде рдФрд░ рд░ाрдо рдЖрджि рдиे рд░ाрдЬ рдХिрдпा рдеा। рдХाрд▓-рдХ्рд░рдо рдоें рдЗрдирдХा рдкрддрди рд╣ो рдЧрдпा, рдкрд░рди्рддु рдЫрдаी рд╢рддाрдм्рджी рдИрежрдкूреж рдоें рдХंрд╕ рдХे рдХाрд▓ рдоें рдЗрд╕рдХा рдкुрдирд░ुрдд्рдеाрди рд╣ुрдЖ рдеा। рдХंрд╕ рдиे рдХाрд╢ी рдХो рдХोрд╢рд▓ рдоें рдоिрд▓ा рд▓िрдпा рдеा рдЬिрд╕рд╕े рдХोрд╢рд▓ рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдХाрдлी рдк्рд░рдЧрддि рдЖ рдЧрдИ рдеी। рдмुрдж्рдзрдХाрд▓ीрди рдк्рд░рд╕ेрдирдЬिрдд рдиे рддो рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдХोрд╢рд▓ рдоें рдЪाрд░ рдЪाँрдж рд▓рдЧा рджिрдпा рдеा। рдЙрд╕рдиे рддрдХ्рд╖рд╢िрд▓ा рдоें рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХрд░рд╡ाрдпी рдеी рдЬिрд╕рдХी рдХीрд░्рддि рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдХोрдиे-рдХोрдиे рдоें рдлैрд▓ рдЧрдИ рдеी। рд╡рд╣ рдЙрджाрд░ рдФрд░ рджाрдиी рдеा। рд╡рд╣ рдмुрдж्рдз рдХा рдЕрдирди्рдп рднрдХ्рдд рдФрд░ рдк्рд░рдоी рдеा। рд╡рд╣ рд╡िрд╖рдо рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдоें рдмुрдж्рдз рд╕े рд╕рд▓ाрд╣ рд▓िрдпा рдХрд░рддा рдеा। рдк्рд░рд╕ेрдирдЬिрдд рдХे рдкिрддा рдорд╣ाрдХौрд╢рд▓ рдиे рдЕрдкрдиी рдЕрддि рдк्рд░िрдп рдкुрдд्рд░ी рдХी рд╢ाрджी рдордЧрдз рдирд░ेрд╢ рдмिрдо्рдмрд╕ाрд░ рдХे рд╕ाрде рдХрд░ рджी рдеी। рдЗрди рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рд╕ंрдмंрдзों рд╕े рдХोрд╢рд▓ рдФрд░ рдордЧрдз рдХे рдмीрдЪ рдЭрдЧрдб़े рдХा рдХाрд░рдг рдмрди рдЧрдпा। рдЗрд╕ рдЭрдЧрдб़े рд╕े рджोрдиों рджेрд╢ों рдХो рдмрд╣ुрдд рдХ्рд╖рддि рдЙрдаाрдиी рдкрдб़ी।


рдХोрд╢рд▓ рдХे рддीрди рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдирдЧрд░ (рдЕрдпोрдз्рдпा, рд╕ाрдХेрдд рдФрд░ рд╢्рд░ाрд╡рд╕्рддी) рдеे। рдпे рддीрдиों рдирдЧрд░ рдмрд╣ुрдд рд╣ी рдЙрди्рдирдд рдеे, рдЬрд╣ाँ рд╣рд░ рддрд░рд╣ рдХी рдЪीрдЬा рдХा рд╡्рдпाрдкाрд░ рдЦूрдм рд╣ोрддा рдеा, рдк्рд░рд╕ेрдирдЬिрдд рдПрдХ рдХुрд╢рд▓ рд╢ाрд╕рдХ рдеा। рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдоंрдд्рд░िрдпों рдХी рд╕рд▓ाрд╣ рд╕े рдХोрд╢рд▓ рдкрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХрд░рддा рдеा рд▓ेрдХिрди рд╡рд╣ рдХुрдЫ рдиीрдЪ рдоंрдд्рд░िрдпों рд╕े рд╡िрдХ्рд╖ुрдм्рдз рд░рд╣ा рдХрд░рддा рдеा। рдЕंрдд рдоें рдПрдХ рдоंрдд्рд░ी рдиे рдЙрд╕рд╕े рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдХрд░рдХे рдЙрд╕рдХे рдкुрдд्рд░ рд╡िрдбूा рдХो рд░ाрдЬрд╕िंрд╣ाрд╕рди рдкрд░ рдмैрдаा рджिрдпा। рд╡िрд╡рд╢ рд╣ोрдХрд░ рдк्рд░рд╕ेрдирдЬिрдд рдиे рдЕрдЬाрддрд╢рдд्рд░ु рд╕े рдорджрдж рдоाँрдЧी। рд╡рд╣ рдЙрд╕े рд╕рдордп рдкрд░ рдорджрдж рди рдкрд╣ुँрдЪा рд╕рдХा। рд╡рд╣ рд╕рднी рд╡िрдкрдд्рддिрдпों рдХो рдЭेрд▓рддा рд╣ुрдЖ рд░ाрдЬрдЧृрд╣ рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪा рдеा рдкрд░рди्рддु рдХрд╣ी рд╕े рдЙрд╕े рдорджрдж рди рдоिрд▓ी рдЕрди्рдд рдоें рд░ाрдЬрдж्рд╡ाрд░ рдкрд░ рдЧिрд░ рдЬाрдиे рд╕े рдЙрд╕рдХी рдоृрдд्рдпु рд╣ो рдЧрдИ।


рдЕрдм рдХोрд╢рд▓ рдХा рд░ाрдЬा рдЙрд╕рдХा рдкुрдд्рд░ рд╡िрдбुрджрдо рд╣ुрдЖ। рд╡рд╣ рдЕрдпोрдЧ्рдп рд╢ाрд╕рдХ рдеा। рдЙрд╕рдиे рдХोрд╢рд▓ рдХी рдоाрди-рдорд░्рдпाрджा рдХो рдеोрдб़े рд╣ी рджिрдиों рдоें рдЦो рджिрдпा। рд╡рд╣ рдХोрд╢рд▓ рдХा рдХрд▓ंрдХ рд╕िрдж्рдз рд╣ुрдЖ। рдЙрд╕рдиे рд╢рдХ्рдпों рдкрд░ рдЪрдв़ाрдИ рдХрд░ рдмрдб़ी рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рд╢ाрдХ्рдпों рдХो рдоाрд░ рдбाрд▓ा рдеा। рдЗрддрдиा рд╣ी рдирд╣ीं, рдЙрд╕рдиे рд╢ाрдХ्рдпों рдХा рдПрдХрджрдо рд╣ी рд╡िрдз्рд╡ंрд╢ рдХрд░ рдбाрд▓ा। рдлрд▓рдд: рдХрдкिрд▓рд╡рд╕्рддु рдкूрд░्рдг рд░ुрдк рд╕े рд╡ीрд░ाрди рд╣ो рдЧрдИ। рдЕрди्рдд рдоें рдХोрд╢рд▓ рд░ाрдЬ्рдп рдордЧрдз рд░ाрдЬ्рдп рд╕े рдоिрд▓ा рджिрдпा рдЧрдпा।


(2) рдордЧрдз рд░ाрдЬ्рдп : рдордЧрдз рдкрд░ рдкुрд░ाрдгों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╢िрд╢ुрдиाрдЧ рд╡ंрд╢ рдХा рд╢ाрд╕рдХ рд░ाрдЬा рдмिрдо्рдмрд╕ाрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХрд░рддा рдеा। рдмिрдо्рдмрд╕ाрд░ рднрдЯ्рдЯिрдпा рдиाрдордХ рдПрдХ рд╕ाрдзाрд░рдг рдоांрдбрд▓िрдХ рдХा рдкुрдд्рд░ рдеा। рдЙрд╕рдХी рдкрд╣рд▓ी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдЧिрд░िрдм्рд░рдЬ рдоें рдеी, рдкрд░рди्рддु рдмाрдж рдоें рдЙрд╕рдиे рд░ाрдЬрдЧृрд╣ рдХो рдЕрдкрдиी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдмрдиा рд▓ी। рдмिрдо्рдмрд╕ाрд░ рдПрдХ рдХुрд╢рд▓ рд╢ाрд╕рдХ рдеा। рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиा рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдк्рд░рднाрд╡ рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рд╕ंрдмंрдзों рд╕े рдмрдв़ाрдпा। рдЙрд╕рдХी рдкрд╣рд▓ी рд░ाрдиी рдХोрд╢рд▓ рдирд░ेрд╢ рдк्рд░рд╕ेрдирдЬिрдд рдХी рднрдЧिрдиी рдХोрд╢рд▓ рджेрд╡ी рдеी। рдЗрд╕рдХे рджрд╣ेрдЬ рдоें рдмिрдо्рдмрд╕ाрд░ рдХो рдХाрд╢ी рд░ाрдЬ्рдп рдоिрд▓ा рдеा। рдЙрд╕рдХी рджूрд╕рд░ी рд░ाрдиी рд▓िрдЪ्рдЫिрд╡ी рдХे рдЪेрдЯрдХ рдХी рдХрди्рдпा рдЪेрд▓्рд╣рдиा рдеी। рдЙрд╕рдХी рддीрд╕рд░ी рд░ाрдиी рдХ्рд╖ेрдоाрднрдж рдкंрдЬाрдм рдХी рд░ाрдЬрдХुрдоाрд░ी рдеी। рдЗрди рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рд╕ंрдмंрдзों рд╕े рдордЧрдз рдХी рдк्рд░рддिрд╖्рдаा рдХाрдлी рдмрдв़ рдЧрдИ рдеी। рдЗрд╕рдХे рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдмिрдо्рдмрд╕ाрд░ рдиे рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рдоिрдд्рд░рддा рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рднी рдордЧрдз рдХे рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд╕ीрдоा рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХिрдпा। рдЧाрдзाрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд░ाрдЬрджूрдд рдЙрд╕рдХे рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдЖрдпा рдеा। рдЙрд╕рдиे рд░рдг-рдХौрд╢рд▓ рд╕े рднी рдЕрдкрдиे рд░ाрдЬ्рдп рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХिрдпा। рдЙрд╕рдиे рдм्рд░рд╣ाрджрдд्рдд рдХो рд╣рд░ाрдХрд░ рдЕंрдЧ рдХो рдордЧрдз рдоें рдоिрд▓ा рд▓िрдпा। рдлрд▓рдд: рдЕंрдЧ рдХे рд╕рднी рдмрдб़े-рдмрдб़े рдирдЧрд░ рдордЧрдз рдХे рдЕрдзीрди рд╣ो рдЧрдпे। рдЬрдм рдмुрдж्рдз рдЙрд╕рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рд░ाрдЬрдЧृрд╣ рдоें рдЖрдпे рдеे рддो рдмिрдо्рдмрд╕ाрд░ рдиे рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХो рд╕्рд╡ीрдХрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा рдеा। рд╡рд╣ рдорд╣ाрд╡ीрд░ рд╕्рд╡ाрдоी рдХा рдЕрдиुрдпाрдпी рдеा।


рдЕрдЬाрддрд╢рдд्рд░ु : рдмिрдо्рдмрд╕ाрд░ рдХे рдмाрдж рдЙрд╕рдХा рдкुрдд्рд░ рдЕрдЬाрддрд╢рдд्рд░ु рдордЧрдз рдХी рдЧрдж्рджी рдкрд░ рдмैрдаा। рд╡рд╣ рдХुрдгिрдХ рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдеा। рд╡рд╣ рд░ाрдЬрдХाрд░्рдп рдоें рдоाрд╣िрд░ рдеा। рдЕрдкрдиे рдЪрдЪेрд░े рднाрдИ рджेрд╡рджрдд्рдд рдХे рдмрд╣рдХाрд╡े рдоें рдЖрдХрд░ рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдХो рд╣ी рдмрди्рджी рдмрдиा рдХрд░ рдЬेрд▓ рдоें рдЙрд╕े рднूрдЦा рдоाрд░ рдбाрд▓ा। рдЕрддः рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рдкिрддा рдХा рд╡рдз рдХрд░ рдордЧрдз рдХा рд░ाрдЬा рдмрдиा рдеा। рдкिрддा рдХे рдмрдз рдХे рдмाрдж рд╡рд╣ рдмुрдж्рдз рд╕े рдоिрд▓ा рдеा рдФрд░ рдЗрд╕ рдкाрдк рдХे рдк्рд░рддि рд╢ोрдХ рдк्рд░рдХрдЯ рдХिрдпा рдеा। рддрдм рдмुрдж्рдз рдиे рдЙрд╕рд╕े рдХрд╣ा рдеा- рдЬाрдУ рдлिрд░ рдкाрдк рди рдХрд░рдиा।


рдЕрдЬाрддрд╢рдд्рд░ु рдиे рдХोрд╢рд▓ рд░ाрдЬ्рдп рдкрд░ рдЪрдв़ाрдИ рдХрд░ рд╡рд╣ाँ рдХे рд░ाрдЬा рдк्рд░рд╕ेрдирдЬिрдд рдХी рдкुрдд्рд░ी рд╡рдЬीрд░ा рд╕े рд╢ाрджी рдХрд░ рд▓ी рдФрд░ рдХाрд╢ी рд░ाрдЬ्рдп рдкрд░ рдЙрд╕рдХा рдкुрди рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ो рдЧрдпा। рдЕрдЬाрддрд╢рдд्рд░ु рдиे рд░ाрдЬ्рдп рдХी рджूрд╕рд░ी рдк्рд░рдоुрдЦ рдШрдЯрдиा рдеी рд▓िрдЪ्рдЫिрд╡ों рдХे рд╕ाрде рдЙрд╕рдХा рд╕ंрдШрд░्рд╖। рдЗрд╕ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдоें рдЕрдЬाрддрд╢рдд्рд░ु рдиे рд╡िрдЬрдп рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рд╕рднी рдЙрдкाрдпों рдХा рд╕рд╣ाрд░ा рд▓िрдпा। рдХाрдлी рд╕рдордп рддрдХ рджोрдиो рдоें рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдЪрд▓рддा рд░рд╣ा। рдкрд░рди्рддु рдЕрди्рдд рдоें рдЕрдЬाрддрд╢рдд्рд░ु рдХो рд╡िрдЬрдпрд╢्рд░ी рдоिрд▓ी। рдЕрдм рд▓िрдЪ्рдЫिрд╡िрдпों рдХा рд░ाрдЬ्рдп рдордЧрдз рдоें рд╡िрд▓ीрди рд╣ो рдЧрдпा। рдзीрд░े-рдзीрд░े рдЕंрдЧ, рдХाрд╢ी рдФрд░ рд╡ैрд╢ाрд▓ी, рдордЧрдз рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЕрди्рддрд░ाрд▓ рдоें рд╕рдоा рдЧрдпे। рдЕрдЬाрддрд╢рдд्рд░ु рдЕрдкрдиे рд╢ुрд░ु рдХे рджिрдиों рдоें рдЬैрди рдзрд░्рдо рдХा рдЕрдиुрдпाрдпी рдеा рдкрд░рди्рддु рдорд╣ाрдд्рдоा рдмुрдж्рдз рдХे рдиिрд░्рд╡ाрдг-рдк्рд░ाрдк्рддि рдХे рдмाрдж рд╡рд╣ рдмौрдж्рдз рд╣ो рдЧрдпा।


(3) рд╡рдд्рд╕ рд░ाрдЬ्рдп : рд╡рдд्рд╕ рдПрдХрддंрдд्рд░ рд░ाрдЬ्рдп рдеा। рдХौрд╢ाрдо्рдмी рдЙрд╕рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдеी рдЬो рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХा рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рдмрдб़ा рдХेрди्рдж्рд░ рдеा। рдХौрд╢ाрдо्рдмी рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рдирдЧрд░ рд╡ाрд░ाрдгрд╕ी, рд░ाрдЬрдЧृрд╣, рд╡ैрд╢ाрд▓ी, рд╢्рд░ाрд╡рд╕्рддी рдФрд░ рддрдХ्рд╖рд╢िрд▓ा рдеे। рдпрд╣ाँ рдХी рдк्рд░рдЬा рдЦुрд╢рд╣ाрд▓ рдеी। рдЫрдаी рд╢рддाрдм्рджी рдИреж рдкूреж рдоें рдХौрд╢ाрдо्рдмी рдХा рд░ाрдЬा рдЙрджрдпрди рдеा। рд╡рд╣ рдпुрдж्рдзрдк्рд░िрдп рдФрд░ рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд░ाрдЬा рдеा। рдЙрд╕рдиे рдЕрдЬाрддрд╢рдд्рд░ु рддрдеा рдЕрд╡рди्рддिрдзिрдкрддि рдк्рд░рдЬ्рдпोрдЯ рджोрдиों рдХे рд╕ाрде рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рд╕ंрдмंрдз рдЬोрдб़ा рдеा। рдЗрд╕ рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рд╕ंрдмंрдз рдоें рдЙрджрдпрди рдХी рд╕्рдеिрддि рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╣ो рдЧрдИ рдеी। рдЕрд╡рди्рддि рдХी рд░ाрдЬрдХुрдоाрд░ी рд╡ाрд╕рд╡рджрдд्рддा рдЕрдЧрд░ाрдЬा рдХी рд░ाрдЬрдХुрдоाрд░ी рдФрд░ рдордЧрдз рдХी рд░ाрдЬрдХुрдоाрд░ी рдкрдж्рдоाрд╡рддी рд╕े рдЙрд╕рдиे рд╢ाрджी рдХрд░ рд▓ी рдеी। рдЙрд╕рдХे рдЗрди рд╡ैрд╡ाрд╣िрдХ рд╕ंрдмंрдзों рдХा рдмрд╣ुрдд рдорд╣рдд्рд╡ рдеा। рдбाo B. B.Low рдХे рд╢рдм्рджों рдоें рдпрджि рдЙрджрдпрди рдиे рдпे рд╕ंрдмंрдз рд╕्рдеाрдкिрдд рди рдХिрдпे рд╣ोрддे рддो рдордЧрдз рдФрд░ рдЕрд╡рди्рддि рдХी рдмрдв़рддी рд╣ुрдИ рд╢рдХ्рддि рдХे рд╕ाрдордиे рдХौрд╢ाрдо्рдмी рдХрднी рдХुрдЪрд▓ рджी рдЧрдИ рд╣ोрддी। рд▓ेрдХिрди рдЙрд╕рдиे рдмुрдж्рдз рдХे рдЙрдкрджेрд╢ рд╕े рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрдХрд░ рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा рдеा। рддрдм рд╕े рдХौрд╢ाрдо्рдмी рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХे рдк्рд░рдЪाрд░ рдХा рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рдмрдб़ा рдХेрди्рдж्рд░ рдмрди рдЧрдпा। рд╡рд╣ рдмрдб़ा рд╡िрд▓ाрд╕ी рдеा। рдЙрд╕рдХी рдоौрдд рдХे рдмाрдж рдпрд╣ рд░ाрдЬ्рдп рдЕрд╡рди्рддि рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдоिрд▓ा рд▓िрдпा рдЧрдпा।


(4) рдЕрд╡рди्рддि рдХा рд░ाрдЬ्рдп : рдмुрдж्рдз рдХाрд▓ рдоें рдЕрд╡рди्рддि рдХा рд░ाрдЬा рдк्рд░рдЬ्рдпोрдд рдпा рдк्рд░рдж्рдпोрдд рдеा। рд╡рд╣ рдХ्рд░ूрд░ рдФрд░ рдпुрдж्рдзрдк्рд░िрдп рд░ाрдЬा рдеा। рдЙрд╕рдиे рдЕрдкрдиी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдЙрдЬ्рдЬैрди рдХो рдмрдиाрдпा рдеा। рд╡рд╣ рдкрдб़ोрд╕ рдХे рд╕рднी рд░ाрдЬ्рдпों рд╕े рдХрд░ рд╡рд╕ूрд▓рддा рдеा। рдЙрд╕рдиे рдЙрджрдпрди рдХो рдХैрдж рдХрд░ рд╡рдд्рд╕ рдХो рдЕрдкрдиे рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдоिрд▓ा рд▓िрдпा рдеा। рдЙрд╕рдХो рдЧोрдкाрд▓ рдФрд░ рдкाрд▓рдХ рджो рдкुрдд्рд░ рдеे। рдЧोрдкाрд▓ рдиे рдЕрдкрдиे рднाрдИ рдХे рд▓िрдП рд░ाрдЬрдЧрдж्рджी рдЫोрдб़ рджी рдеी। рдкрд░рди्рддु рдкाрд▓рдХ рдмрд╣ुрдд рджिрдиों рддрдХ рд╢ाрд╕рди рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХा। рдЕрди्рди рдХे рджिрдиों рдоें рдк्рд░рдж्рдпोрдд рдиे рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХो рдоाрди рд▓िрдпा рдеा। рддрдм рд╕े рдЕрд╡рди्рддि рдмौрдж्рдз рдзрд░्рдо рдХे рдк्рд░рдЪाрд░ рдХा рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рдХेрди्рдж्рд░ рдмрди рдЧрдпा। рдмुрдж्рдзрдХाрд▓ीрди рднाрд░рдд рдоें 16 рдорд╣ाрдЬрди рдкрджों рдФрд░ рдЪाрд░ рд░ाрдЬрддंрдд्рд░ рд░ाрдЬ्рдпों рдХे рдЕрд▓ाрд╡े рдмрд╣ुрдд рд╕े рдЧрдгрд░ाрдЬ्рдп рдеे-


(1) рдХрдкिрд▓рд╡рд╕्рддु : рдХрдкिрд▓рд╡рд╕्рддु рдкрд░ рд╢ाрдХ्рдпों рдХा рд░ाрдЬ्рдп рдеा рдЬो рд╣िрдоाрд▓рдп рдкрд╣ाрдб़ рдХी рддрд░ाрдИ рдоें рдмрд╕ा рд╣ुрдЖ рдеा। рдЗрд╕ рд░ाрдЬ्рдп рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдХрдкिрд▓рд╡рд╕्рддु рд╣ी рдеी рдЬрд╣ाँ рдкрд░ рдорд╣ाрдд्рдоा рдмुрдж्рдз рдХा рдЬрди्рдо рд╣ुрдЖ рдеा। (2) рд╡ैрд╢ाрд▓ी рдХे рд▓िрдЪ्рдЫрд╡ी- рдЖрдзुрдиिрдХ рдмिрд╣ाрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдоुрдЬрдл्рдлрд░рдкुрд░ рдЬिрд▓ा (рдЖрдЬрдХрд▓ рд╡ैрд╢ाрд▓ी рдЬिрд▓ा) рдХे рдмрд╕ाреЭ рдЧ्рд░ाрдо рдХे рдиिрдХрдЯ рд╡ैрд╢ाрд▓ी рд╕्рд╡ाрдоी рдХा рдЬрди्рдо рд╣ुрдЖ рдеा। (3) рд╕ुрд╕рдордЧिрд░ी рдХे рднाрдЧ (4) рдЕрд▓्рд▓рдХрдо्рдк рдХे рдмुрд▓्рд▓ी, (5) рдХेрд╕рдкुрдд्рд░ рдХे рдХрд▓ाрдо, (6) рд░ाрдордЧ्рд░ाрдо рдХे рдХोрд▓िрдп, (7) рдкिрдк्рдкрд▓िрд╡рди рдХे рдоोрд░िрдп, (8) рдХुрд╢ीрдирдЧрд░ рдХे рдпрд▓्рд▓, (9) рдкाрд╡ा рдХे рдорд▓्рд▓ рдФрд░ (10) рдоिрдеिрд▓ा рдХे рд╡िрджेрд╣ рдЖрдзुрдиिрдХ рдЬрдирдХрдкुрд░ рдоें рд╣ी рдоिрдеिрд▓ा рдеी। рдоिрдеिрд▓ा рд╣ी рдЗрд╕рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдеी। рдЬाрддрдХ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдоिрдеिрд▓ा рдПрдХ рдмрд╣ुрдд рдмрдб़ा рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдирдЧрд░ рдеा। рджूрд░-рджूрд░ рдХे рд╡्рдпाрдкाрд░ी рдпрд╣ाँ рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрддे рдеे।


рдЗрди рд╕рднी рдЧрдгрд░ाрдЬ्рдпों рдХी рд╢ाрд╕рди рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ाрдд्рдордХ рдеी। рдЗрдирдХी рд╢ाрд╕рди рд╕рдд्рддा рд╕рдоूрд╣ рдоें рдиिрд╣िрдд рдеी। рдЧрдг рдкंрдЪाрдпрддी рд░ाрдЬ्рдп рдеे। рд╕рднी рддрд░рд╣ рдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХा рд╕рдоाрдзाрди рдкрд░िрд╖рдж рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЬाрддा рдеा। рдиिрд░्рдгрдп рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдмैрдардиे рдХी рдЬрдЧрд╣ рдХो рд╕ंрд╕्рдеाрдЧाрд░ рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा। рдмрд╣ुрдордд рдХो рдЬाрдирдиे рдХे рд▓िрдП рдорддрджाрди рд╣ोрддा рдеा। рдЗрдирдоें рдоंрдд्рд░िрдоंрдбрд▓ рдХी рднी рд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рдеी। рд░ाрдЬ्рдп рдХे рддीрди (рд╕ेрдиा, рдЕрд░्рде рдФрд░ рди्рдпाрдп) рдк्рд░рдоुрдЦ рд╡िрднाрдЧ рд╣ोрддे рдеे। рд╕ैрдиिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдеी। рдЕрд░्рдерд╡िрднाрдЧ рдХे рдоुрдЦ्рдп рдЕрдзिрдХाрд░ी рдХो рдоंрдбाрдЧाрд░िрдХ рдХрд╣ा рдЬाрддा рдеा। рд╕ाрдзाрд░рдг рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдХे рдиिрд░्рдгрдп рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдЙрдЪ्рдЪ рди्рдпाрдпाрд▓рдп рдоें рдЕрдкीрд▓ рд╣ोрддी рдеी। рдк्рд░рдЬा рд╣рд░ рддрд░рд╣ рд╕े рд╕ुрдЦी рдеी। рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк рдоें рдпрд╣ी рдмुрдж्рдзрдХाрд▓ीрди рднाрд░рдд рдХी рд░ाрдЬрдиैрддिрдХ рджрд╢ा рдеी। рдЗрди рдЪाрд░ों рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рднी рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдЬाрд░ी рд░рд╣ा। рдЕрди्рдд рдоें рдпे рд╕рднी рд░ाрдЬ्рдп рдордЧрдз рдоें рдоिрд▓ा рд▓िрдпे рдЧрдпे।


рдордЧрдз рдХे рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг (Causes for Magadh's becoming a great power) : рдИреж рдкूреж рдЫрдаी рд╢рддाрдм्рджी рдоें 16 рдорд╣ाрдЬрдирдкрдж рдкрдж рдеे। рдЖрдЧे рдЪрд▓рдХрд░ рдЗрдирдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдЯрдХрд░ рдЪाрд░ рд░рд╣ рдЧрдпी। рдЗрд╕рдоें рдордЧрдз рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд╣ो рдЧрдпा। рдЗрд╕рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХाрд░рдг рдеे-


(1) рдордЧрдз рдХे рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд╣ोрдиे рдХा рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд░рдг рд╡рд╣ाँ рдХे рд╢ाрд╕рдХों рдХा рдпोрдЧ्рдп рдФрд░ рд╕ाрд╣рд╕ी рд╣ोрдиा рдеा। рдЗрд╕ рд╕ाрдо्рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдмрдв़ाрдиे рдоें рдмिрдо्рдмिрд╕ाрд░, рдЕрдЬाрддрд╢рдд्рд░ु, рдЙрджрдп рднрдж्рд░, рд╢िрд╢ुрдиाрдЧ, рдорд╣ाрдкрдж्рдордирди्рдж рдЬैрди рд╢ाрд╕рдХों рдХा рдпोрдЧрджाрди рдеा। рдЗрди्рд╣ोंрдиे рдЖрд░्рдеिрдХ рдПрд╡ं рд╕ैрдиिрдХ рд╕ाрдзрдиों рдХा рдХुрд╢рд▓рддा рд╕े рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा।

(2) рдордЧрдз рдХी рднौрдЧोрд▓िрдХ рд╕्рдеिрддि рдЕрдд्рдпрди्рдд рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдеी। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрд╕े рд╡िрдХрд╕िрдд рд╣ोрдиे рдХे рд▓िрдП рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╕ुрд╡िрдзा рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдИ। рдЙрд╕рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдХे рдЬंрдЧрд▓ों рдоें рд╣ाрдеी рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдП। рд╣рдеिрдпाрд░ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рд▓ोрд╣े рдХी рдЕрдиेрдХ рдЦाрдиें рдеी। рдЙрдЬ्рдЬैрди рдХो рдЬीрдд рд▓ेрдиे рд╕े рдЙрд╕рдХी рдЦाрдиों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдФрд░ рдмреЭ рдЧрдпी। рд▓ोрд╣े рдХे рд╣рдеिрдпाрд░ों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдЬंрдЧрд▓ों рдХो рд╕ाрдл рдХрд░рдиे рдоें рдХिрдпा рдЧрдпा। рдЧंрдЧा рдирджी рдХे рдХाрд░рдг рдпाрддाрдпाрдд рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдЕрдзिрдХ рд╣ो рдЧрдпी।

(3) рдордЧрдз рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиिрдпाँ рдЕрдд्рдпрди्рдд рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдеी। рдЙрд╕рдХी рдПрдХ рд░ाрдЬрдзाрдиी рд░ाрдЬрдЧिрд░ि рдпा рд░ाрдЬрдЧृрд╣ рдеी, рдЬो рдкрд╣ाрдб़िрдпों рд╕े рдШिрд░ी рд╣ुрдИ рдеी। рджूрд╕рд░ी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдкाрдЯрд▓ीрдкुрдд्рд░ рдеी। рдпрд╣ рдХрдИ рдирджिрдпों рдХे рд╕ंрдЧрдо рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рдеी। рдирджिрдпों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдпрд╣ाँ рдХे рд▓ोрдЧ рджूрд╕рд░े рд░ाрдЬ्рдпों рдкрд░ рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдЖрдХ्рд░рдордг рдХрд░ рд╕рдХрддे рдеे। 

(4) рдордЧрдз рдПрдХ рдЙрдкрдЬाрдК рдк्рд░рджेрд╢ рдеा। рдЗрд╕рдХे рдХाрд░рдг рдпрд╣ рд╢ीрдШ्рд░ рд╕рдо्рдкрди्рди рд╣ो рдЧрдпा। рдХृрд╖ि рдФрд░ рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕े рд╡рд╣ рдзрдиी рд╣ो рдЧрдпा рдеा।

(5) рдордЧрдз рдоें рдЕрдиेрдХ рдЬрдЧрд╣ों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ। рдЗрди рдирдЧрд░ों рдоें рдЕрдиेрдХ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдЙрдж्рдпोрдЧ рдзрди्рдзे рд╕्рдеाрдкिрдд рдеे рдЬिрд╕рд╕े рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдЖрд░्рдеिрдХ рд▓ाрдн рд╣ुрдЖ। 

(6) рдордЧрдз рд░ाрдЬ्рдп рдоें рдХुрд╢рд▓ рд╕ैрдиिрдХ рд╕ंрдЧрдарди рдеा, рдЬिрд╕рдХे рдмрд▓ рдкрд░ рд╡рд╣ाँ рдХे рд╢ाрд╕рдХों рдиे рдЕрдиेрдХ рд░ाрдЬ्рдпों рдкрд░ рд╡िрдЬрдп рдХी।

The Sixteen Mahajanapadas in the 6th Century B.C.
The Sixteen Mahajanapadas in the 6th Century B.C.

End of Articles.... Thanks....

No comments: